Zjawisko fałszerstwa jest równie stare jak sam pienišdz. Istnieje ono od poczštku wykształcenia się tego ekwi-walentu wartoci i towarzyszy mu nieodłšcznie w cišgu całej jego historii. Nawet surowa kara skazujšca fałszerzy na mierć Đ edykt wydany przez Solona w Atenach w VI w. p.n.e. nie odstraszała przed tym procederem.
Kara mierci za fałszerstwo pieniędzy była stosowana powszechnie do XVIII w. Po wprowadzeniu do użytku pienišdza papierowego rozpoczęto jego podrabianie. Zastšpiono ciężkie i niewygodne w użyciu złote i srebrne monety banknotami, które stały się nonikiem dużych wartoci nominalnych.
Fałszuje się zarówno pienišdze stare, jak i będšce w obiegu. Proceder ten przestał uznawać granice, stał się przestępstwem międzynarodowym zagrażajšcym bezpieczeństwu finansowemu wielu państw. Dlatego też do walki z nim Międzynarodowy Kongres Policji Kryminalnej w roku 1923 powołał Międzynarodowš Komisję Policji Kryminalnej z siedzibš w Wiedniu, która od 1946 roku działa pod nazwš Interpol.
Rozwój techniczny urzšdzeń drukujšcych i ich powszechna dostępnoć spowodowały w drugiej połowie lat 80. znaczny wzrost iloci fałszywych banknotów oraz jakoci ich wykonania. Wycig emitentów papierów wartociowych z fałszerzami trwa cały czas. Pierwsi nie ustajš w poszukiwaniu nowych, efektywniejszych zabezpieczeń, podczas gdy drudzy wykorzystujš każdš lukę produkcyjnš, technicznš czy prawnš, aby wprowadzić do obiegu jak najwięcej falsyfikatów.
Szybko dokonywane transakcje, w różnych warunkach, przy różnym owietleniu nie pozwalajš na wnikliwe sprawdzenie banknotów. Dlatego bardzo ważna jest pierwsza weryfikacja z wykorzystaniem zmysłu dotyku i wzroku. Odbywa się ona w cišgu ułamka sekundy zaraz po otrzymaniu banknotu. Użytkownik po wzięciu do ręki banknotu powinien błyskawicznie ocenić, czy jest on prawdziwy, czy też nie. Dotykiem można ocenić podłoże, jego swoistš fakturę.
Papier jest najstarszym (jego pochodzenie datuje się na poczštek II wieku Đ 105 r. naszej ery) i najczęciej używanym podłożem do produkcji nie tylko banknotów, ale także wielu innych dokumentów. Za jego wynalazcę uznawany jest Caj Lun z Chin. Najczęciej wytwórnie banknotów majš własne papiernie. Receptura jego składu daje specjalne właciwoci wytrzymałociowe i optyczne. Jest ona cile okrelona i okryta tajemnicš. Niemcy fałszujšc angielskie funty w czasie II wojny wiatowej największy problem mieli włanie z opracowaniem receptury papieru.
W papierze umieszcza się również zabezpieczenia przeciwko fałszerzom takie jak: znak wodny, pasek zabezpieczajšcy popularnie zwany nitkš, kolorowe włókna, broki, pierwiastki ziem rzadkich.
Produkcja papieru wymaga warunków przemysłowych i specjalistycznego sprzętu, co uniemożliwia jego wytwarzanie w warunkach ădomowychÓ. Fałszerze korzystajš z dostępnych na rynku najrozmaitszych gatunków papieru, starajšc się wybrać papier jak najbardziej zbliżony właciwociami do papieru bankowego. Dobierajš odpowiedniš jego fakturę, czasem nadajš mu barwę, a następnie nanoszš atrapy zabezpieczeń znajdujšcych się w papierze.
Nowociš jest zastosowanie do drukowania banknotów podłoża polimerowego. Obecnie już około 30 państw wprowadziło do obiegu polimerowe banknoty. Zastosowanie takiego podłoża oraz technologiczne trudnoci zwišzane z jego zadrukiem w znaczny sposób zmniejszyły iloć fałszywych banknotów będšcych w obiegu.
Zastosowanie plastikowego podłoża wyeliminowało fałszerstwa wykonywane przy użyciu drukarek lub kopiarek oraz tak zwane przypadkowe, o których czasem czytamy w prasie, jak to uczeń szkoły korzystajšc ze skanera, komputera i drukarki wydrukował 10 zł lub 20 zł, które potem wydał w najbliższym sklepie, a znajomej ekspedientce nawet na myl nie przyszło, żeby sprawdzić ăbanknotyÓ otrzymane od dziecka sšsiada.
Pod palcami wyczuwalny jest również druk stalorytniczy, którym zazwyczaj wykonany jest główny rysunek oraz oznaczenia dla osób niewidzšcych lub słabo widzšcych. Efekt wypukłoci wynika z gruboci warstwy nałożonej farby. Fałszerze chcšc go uzyskać nakłuwajš powierzchnię papieru lub wyciskajš odpowiednie elementy. Innym sposobem uzyskania imitacji wypukłoci druku jest naniesienie przezroczystej warstwy na wybrane elementy. Powstały w ten sposób relief jest wyczuwalny pod palcami.
Wzrokiem można ocenić wymiar banknotu, kolorystykę i szczegóły jego szaty graficznej.
Szata graficzna banknotu jest pełna elementów patriotycznych zaczerpniętych z historii, przyrody, literatury danego kraju. Jest to specjalna dziedzina sztuk plastycznych. Stałe elementy banknotu takie jak: nazwa emitenta Đ banku lub państwa, data emisji, podpisy czy oznaczenie: nominału, serii i numeru w harmonijny sposób sš wplecione w grafikę banknotu, tak aby były widoczne i współgrały z całociš. Główny rysunek, wykonany zazwyczaj stalorytem, cechujš intensywnoć kolorów i ostroć konturów. Jest on delikatny, precyzyjny, z dużš dozš szczegółów o ostrych kontrastach wiateł i cieni wykonanych w postaci kresek. Gruba warstwa farby nadaje mu swoisty połysk.
Tło banknotu stanowiš najrozmaitsze kombinacje splotów linii o różnych grubociach, które tworzš niepowtarzalne gilosze, rozety, reliefy. Nadaje ono kolorystykę banknotowi. Drukiem irysowym wykonane sš płynne przejcia z jednego koloru w drugi.
Należy tu wspomnieć o bardzo ciekawej technice drukowania nazwanej od nazwiska jej konstruktora drukiem Orłowa. Technika ta dawała niespotykane efekty przejć kolorystycznych, które można podziwiać jedynie na carskich rublach. Minęło ponad 100 lat i pomimo licznych prób tajemnicy tego druku nie udało się rozszyfrować.
Banknoty wykonywane sš unikalnymi technikami drukowania, niedostępnymi w powszechnym użyciu. Jest to bardzo istotne zabezpieczenie. Kształt linii brzegowej i rozłożenie farby oraz połysk na elementach drukowych sš indywidualnymi cechami każdej z nich.
Zastosowanie nieadekwatnych technik drukowania powoduje, że falsyfikat jest wyblakły, rozmyty, pozbawiony szczegółów. Rysunek jest pogrubiony, brak mu intensywnoci barwy, precyzji wykonania, ostroci konturów i połysku. W portretach oczy sš mdłe, pozbawione żywego spojrzenia. Tła nie stanowiš linie cišgłe, a jedynie pogrubione kreski i kropki.
Na rewersie polskich banknotów istnieje zabezpieczenie reliefowe w postaci widocznych splotów linii tworzšcych oznaczenie nominału, które nie jest widoczne na falsyfikacie.
Szybkim spojrzeniem na banknot można zweryfikować obecnoć elementów dodatkowych: folii lub hologramu.
W przypadku wštpliwoci co do autentycznoci banknotów następuje szczegółowa analiza zabezpieczeń.
Najstarszym zabezpieczeniem jest znak wodny. Jego twórcš jest Francuz Louis Nicolas Robert (koniec XVIII w.). W istotny sposób podniósł on stopień zabezpieczenia papieru oraz jego walory estetyczne. Rysunek znaku wodnego powstaje podczas formowania wstęgi papieru. Masa papiernicza wylewana jest na bęben eguterski, na powierzchni którego znajduje się sito fosforobršzowe z formami graficznymi znaków. Obraz znaków powstaje wskutek wycinięcia odpowiedniej iloci włókien, czyli zróżnicowania gruboci papieru. Znaki wodne dzieli się w zależnoci od tonacji na: jednotonalne (negatywowe lub pozytywowe), dwutonalne (negatywowo-pozytywowe) i wielotonalne, natomiast w zależnoci od umiejscowienia na: bieżšce Đ jednolity wzór powtarza się na całej powierzchni papieru, umiejscowione Đ znak wodny znajduje się w cile okrelonym miejscu oraz bieżšce-umiejscowione Đ pasmo znaku wodnego znajduje się w okrelonym położeniu.
Znaki wielotonalne dajš niepowtarzalny przestrzenny obraz o swoistej głębi. Przeważnie sš to portrety, elementy architektoniczne, godła itd. O skutecznoci tego zabezpieczenia wiadczy jego popularnoć: ma zastosowanie w 99% walut wiata. Jest to najskuteczniejsze zabezpieczenie pod warunkiem, iż jest ono widoczne. W polskich banknotach na polu znaku wodnego nadrukowano linie antykseryczne i tym samym znak wodny został zagłuszony. Nie można podziwiać jego piękna, głębi i szczegółów obrazu. Niestety nie pełni on funkcji zabezpieczenia, bo nie jest widoczny i przez to jest trudny do weryfikacji przez przeciętnego użytkownika.
W sposób prawidłowy znak wodny zabezpiecza banknoty euro, ponieważ jest on umiejscowiony na niezadrukowanym polu banknotu i aż trójelementowy: jednotonalny-pozytywowy (nominał banknotu), negatywowy (pionowe pasy) oraz wielotonalny (element architektoniczny znajdujšcy się na awersie). Jest on wyrany i czytelny. Rysunek elementów architektonicznych jest skomplikowany, z dużš ilociš szczegółów i tym samym trudny do podrobienia.
Fałszerze imitujš go na różne sposoby. Dokonujš nadrukowania farbami o barwie zbliżonej do koloru papieru, co jest widoczne w wietle skonym, bšd wyciskajš go na zasadzie suchego stempla, co jest wyczuwalne pod opuszkami palców. Rysunek imitacji znaku wodnego jest płaski, brak mu głębi, precyzji i szczegółów oryginalnego znaku.
Innym zabezpieczeniem znajdujšcym się w papierze jest pasek zabezpieczajšcy. W polskich złotych i euro występuje on w postaci cienkiej wstęgi wpuszczonej w papier. Podobnie jak znak wodny, jego atrapa najczęciej jest nadrukowywana. Jeli w wietle skonym użytkownik tego nie zauważy, to patrzšc pod wiatło może mieć trudnoci w ocenie autentycznoci.
Innš metodš wykonywania atrapy paska jest jego wklejenie pomiędzy warstwy papieru. Jest to widoczne i wyczuwalne w dotyku.
Trudniejszy do podrobienia jest pasek zabezpieczajšcy znajdujšcy się w banknotach angielskich. Występuje on w postaci metalicznego paska umieszczonego w papierze w sposób okienkowy. Na powierzchni papieru od strony awersowej lub rewersowej (w zależnoci od nominału) widoczne sš srebrne prostokšciki, które w połšczeniu z częciami znajdujšcymi się w papierze w wietle przechodzšcym dajš cišgłe pasmo.
W banknotach amerykańskich do masy papierniczej dodawane sš włókna kolorowe. Atrapy wydrukowane na powierzchni papieru w żaden istotny sposób nie różniš się od autentycznych. To zabezpieczenie może jedynie wprowadzić w błšd użytkownika, który stwierdzajšc obecnoć tych włókien może uznać, iż banknot jest autentyczny.
Następnym zabezpieczeniem weryfikowanym w wietle przechodzšcym jest recto-verso. W polskich banknotach rysunek recto-verso jest bardzo skomplikowany, zawiera dużš iloć detali i tym samym jest trudny do podrobienia, ale równoczenie jest trudny do weryfikacji przez użytkownika.
W przypadku banknotów euro rysunek jest duży, prosty, czytelny i łatwy do weryfikacji, ale jest już w sposób właciwy odwzorowywany przez fałszerzy.
Kolejnym zabezpieczeniem dla użytkownika jest efekt kštowy. Zabezpieczenie to wykonywane jest technikš stalorytniczš w postaci nadruku dużej iloci linii, ułożonych pod różnymi kštami. Rysunek pojawia się w zależnoci od kšta patrzenia. Występuje on w polskich banknotach we wszystkich nominałach: pojedynczy efekt kštowy w 10 zł i 20 zł, podwójny w 50 zł, 100 zł i 200 zł. Pojedynczy efekt kštowy trudny jest do zweryfikowania przez przeciętnego użytkownika. Bardzo uważnie i doć długo trzeba obserwować banknot pod różnymi kštami, aby stwierdzić, że może faktycznie co widać. W przypadku zniszczonych banknotów w ogóle nie jest widoczny. Podwójny efekt kštowy jest szybko weryfikowalny w nowych banknotach, w zniszczonych także można mieć z tym trudnoci. Fałszerze nadrukowujš rysunek powierzchniowo, ale nie oddaje to oryginalnego efektu.
Istotnym zabezpieczeniem jest nadruk farbš zmiennš optycznie. Niestety w polskich banknotach nadruk tš farbš występuje dopiero na nominałach 50 zł, 100 zł i 200 zł. Element graficzny niš wykonany cechuje koronkowa konstrukcja o cienkiej linii brzegowej i małej powierzchni zadruku. Przy słabym owietleniu zmiana kolorystyki może być nie do zauważenia.
W banknotach euro farbš zmiennš optycznie wykonano element o dużej powierzchni tak, iż zmiana koloru jest wyrana i tym samym zabezpieczenie to jest łatwe i szybkie w weryfikacji. W falsyfikatach farbę zmiennš optycznie zastšpiono farbš o metalicznym połysku, która nie daje efektu zmiany barwy. Dodatkowo na powierzchnię banknotów mogš być naniesione folia, hologram lub kinegram.
Folia zabezpieczajšca znajduje się na polskim banknocie 100 zł, ale znajduje się jš również na jego falsyfikatach. Bez możliwoci porównania z autentycznym banknotem trudno stwierdzić jej autentycznoć.
Na angielskim banknocie 50Ł na folii istniejš nadruki, co w znaczny sposób utrudnia pracę fałszerzom, a użytkownikowi ułatwia weryfikację.
Widoczne i łatwe w odbiorze sš znaki zmienne optycznie: hologram, kinegram. Dodatkowym ich atutem jest to, iż nie zostanš skopiowane ani zeskanowane. Ich imitacje muszš być dodatkowo wykonane i naniesione, czyli potrzebne sš do tego procesu jeszcze inne urzšdzenia, co podwyższa koszt takiej ăprodukcjiÓ i komplikuje proces fałszowania. Hologram w polskich banknotach znajduje się dopiero na nominale 200 zł, a w euro pasek kinegraficzny występuje już na nominale 5 euro. Podobnie jest w angielskich banknotach, gdzie kinegram z nadrukiem, jako dodatkowym utrudnieniem dla fałszerzy, znajduje się na 5Ł.
Imitacje znaków zmiennych optycznie w znacznym stopniu odbiegajš jakociš od oryginalnych. Ważna jest umiejętnoć patrzenia. Uwagę należy zwracać nie tylko na mienišce się kolory, ale przede wszystkim na zmieniajšcy się rysunek i obecnoć elementów dodatkowych takich jak nadruk lub perforacja.
Kasjer przyjmujšcy banknoty również w szybkim tempie musi dokonać weryfikacji ich autentycznoci. Najczęciej używanym przez niego sprzętem jest tester ze wiatłem UV. W wietle UV następuje weryfikacja elementów wykazujšcych fluorescencję, czyli na przykład:
Ľ nadruki wykonane farbš fluorescencyjnš:
Đ elementy grafiki,
Đ numer i seria banknotów,
Ľ kolorowe włókna,
Ľ broki,
Ľ pasek zabezpieczajšcy.
W przypadku euro i polskich banknotów rysunek widoczny w wietle UV jest bardzo skomplikowany i trudny do zapamiętania. Nie majšc wzorca porównawczego można mieć wštpliwoci, czy obraz widziany w UV jest zgodny z oryginałem. Zdarza się, iż w wietle UV falsyfikat wykazuje intensywniejszš fluorescencję niż oryginał.
W angielskich banknotach obraz widoczny w UV przedstawia nominał banknotu. Jest precyzyjnie wykonany w dwóch kolorach, ale mimo to łatwy w odbiorze. Ciekawostkš jest, iż banknot 50Ł nie posiada żadnych zabezpieczeń w UV.
W banknotach euro jako zabezpieczenie w papierze zastosowano niewidoczne kolorowe włókna wiecšce w UV. Fałszerze podrabiajš je przez nadrukowywanie. Ich atrapy mogš wprowadzić w błšd, ponieważ w żaden istotny sposób nie odróżniajš się od oryginalnych. Dopiero w warunkach laboratoryjnych można stwierdzić ich autentycznoć.
Warto jednak uważnie przyjrzeć się banknotom w wietle UV, ponieważ mogš być widoczne atrapy: znaku wodnego czy paska zabezpieczajšcego.
Również papier może wykazywać fluorescencję, co nie jest zgodne z właciwociami papieru banknotowego.
W przypadku banknotów euro fluorescencja papieru została stłumiona przez farbę pokrywajšcš powierzchnię falsyfikatu, gdyż fałszerz zadrukował powierzchnię papieru chcšc kolorystycznie upodobnić jš do oryginalnej.
O dobrze zabezpieczonym banknocie nie wiadczy iloć zastosowanych zabezpieczeń. Można tu oczywicie polemizować, czy bardziej zabezpieczone powinny być najmniejsze nominały, tak jak to jest banknotach angielskich, czy też nominały największe, jak to jest w polskich, a może wskazana jest równowaga, tak jak w przypadku banknotów euro.
Zabezpieczenia majš za zadanie umożliwić użytkownikowi ocenę, czy ma do czynienia z oryginalnym banknotem, czy nie, dlatego też powinny być czytelne, łatwe i jednoznacznie weryfikowalne. Nie powinny zagłuszać się nawzajem ani wprowadzać użytkownika w błšd. Precyzyjnie wkomponowane w grafikę banknotu powinny dawać niezapomniane wrażenia estetyczne. Jak widać z powyższego, dobrze wykonany banknot jest arcydziełem wielu sztuk. Warto uważnie przyglšdać się banknotom, ponieważ każdy ich element jest istotny.
