Pojęcie „papier książkowy” jest typowym określeniem wydawniczym odnoszącym się do papierów stosowanych do drukowania książek, a w zasadzie wkładów książkowych. Przedstawiona próba definicji papieru książkowego narzuca pewne jego właściwości, przede wszystkim ogranicza praktycznie jego gramaturę do 120 g/m2. Kolejne wymagania to odpowiednia białość lub barwa, stonowany połysk oraz bardzo wysoka nieprzezroczystość.
Nazwa „papiery książkowe” odnosi się w zasadzie tylko do papierów stosowanych do drukowania offsetowego arkuszowego lub/i zwojowego offsetu wykorzystującego farby utrwalające się przez wsiąkanie (coldset). Te dwie techniki dominują w Polsce w produkcji książek. W innych krajach nazwa „papier książkowy” odnosi się także do papierów przeznaczonych do innych technik drukowania, np. do papierów do drukowania cyfrowego przeznaczonego do produkcji książek.
Obecnie pojęcie „papier książkowy” obejmuje: papiery niepowlekane, papiery pigmentowane i papiery powlekane.
W produkcji papierów książkowych obserwuje się następujące trendy:
- coraz większe wykorzystanie nowoczesnych mas drzewnych,
- zastosowanie pigmentacji papierów drzewnych,
- rozwój produkcji papierów objętościowych,
- rozwój metod gładzenia i wykańczania produkcji,
- dążenie do obniżania stosowanej gramatury,
- produkowanie papierów o odczynie zasadowym,
- produkowanie tzw. papierów długowiecznych zwanych także bibliotecznymi,
- dążenie do uzyskania białości neutralnej lub z przesunięciem widma w stronę zakresu czerwonego (papier o odcieniu żółtym),
- produkcja papierów nadających się do zadrukowywania heatsetem i w średnich gramaturach po pocięciu na arkusze techniką offsetu arkuszowego.
Papiery drukowe ze względu na skład włóknisty dzielą się na: papiery bezdrzewne (zgodnie z przepisami UE zawierają one do 10% mas mechanicznych), papiery drzewne (z masy mechanicznej) oraz papiery z masy odzyskanej (głównie makulaturowe tzw. z recyklingu).
W produkcji papierów bezdrzewnych wprowadzono:
- nowe systemy powlekania (wielokrotne powlekanie kombinowane),
- nowe systemy gładzenia (nadające powierzchni papieru niepowlekanego właściwości powierzchni powlekanej),
- wyższą białość,
- nowe rodzaje (marki) papierów objętościowych,
- nowy asortyment papierów długowiecznych (tzw. bibliotecznych).
Na rynku daje się zauważyć niewielką tendencję spadkową, jeśli chodzi o stosowanie papierów bezdrzewnych do drukowania książek. Obserwuje się natomiast dynamiczny wzrost zastosowania papierów drzewnych i wzrastające, choć jeszcze niewielkie zainteresowanie papierami z odzysku (makulaturowymi o wysokim stopniu przetworzenia) do drukowania książek.
Obecnie drzewne papiery drukowe produkowane są jako niepowlekane i powlekane.
Papiery drzewne niepowlekane dzielą się na papiery naturalne (tj. o powierzchni niepowlekanej) i papiery pigmentowane. Są one produkowane w dwóch wersjach: zwykłej i objętościowej. Również drzewne papiery powlekane produkowane są w dwóch wersjach jako zwykłe i objętościowe. Papiery objętościowe, czyli papiery z wolumenem V, to papiery niepowlekane (V>1,3) i powlekane (V>1,1).
Papiery powlekane są dostępne tylko w wersji matowej lub półmatowej; nie występują jeszcze papiery objętościowe z powierzchnią o wysokim połysku.
Papiery drzewne są mniej odporne na starzenie od papierów bezdrzewnych. Mają tendencję do żółknięcia (dotyczy to głównie papierów niepowlekanych).
Do produkcji nowoczesnych papierów drzewnych oprócz stosunkowo niewielkiej ilości celulozy stosowane są głównie: ścier drzewny ciśnieniowy (PGW – Pressure Groundwood), masa termomechaniczna (TMP - ThermoMechanical Pulp) oraz masa chemotermomechaniczna (CTMP - ChemiThermoMechanical Pulp).
Wydajność mas włóknistych z drewna jest następująca: celuloza siarczanowa (Sa) – 43-52%, celuloza siarczynowa (Sy) - 43-52%, ścier ciśnieniowy PGW - 94-96%, TMP - 90-96%, CTMP - 85-90%.
Jak widać, wydajność mas mechanicznych (drzewnych) z drewna jest prawie dwukrotnie większa od wydajności mas celulozowych. Ten fakt mówi sam za siebie: papiery z udziałem mas mechanicznych (czyli drzewne) są tańsze od bezdrzewnych (tj. „czysto celulozowych”). Są to stosunkowo nowe mechaniczne masy włókniste do produkcji papierów drukowych, stosowane mniej więcej od 10 lat; można je dodatkowo podbielać (co powoduje zwiększenie ich białości). Bardzo dobrym surowcem jest BCTMP, czyli bielona chemotermomechaniczna masa z drewna osikowego. Papiery wyprodukowane z jej udziałem charakteryzują się dużą nieprzezroczystością i pulchnością.
Masy mechaniczne, a co za tym idzie papiery wyprodukowane z ich udziałem, można uszeregować wg wytrzymałości w następujący sposób: CTMP>TMP>BCTMP>PGW.
Od papierów drukowych (w tym także od papierów książkowych) wymagana jest duża nieprzezroczystość, czyli duża zdolność do rozpraszania światła. Pod względem nieprzezroczystości masy mechaniczne można uszeregować w następujący sposób: PGW>TMP>BCTMP>CTMP
Do powlekania papierów drzewnych są stosowane różne technologie: od najprostszych do najbardziej zaawansowanych. Dzięki zastosowaniu technologii typu hightech, polegającej na dwu- lub trzykrotnym powlekaniu każdej ze stron papieru metodami kombinowanymi, uzyskuje się powierzchnię o parametrach takich samych lub nawet wyższych od parametrów powierzchni powlekanych papierów bezdrzewnych.
Należy podkreślić, że papiery bezdrzewne charakteryzują się znacznie wyższymi wskaźnikami wytrzymałościowymi i znacznie niższą nieprzezroczystością niż papiery drzewne.
Parametry jakościowe współcześnie produkowanych - już w skali technicznej - drzewnych papierów powlekanych umożliwiają uzyskanie druków wielobarwnych o liniaturze rastra nawet do 80 linii/cm.
Papiery pigmentowane umożliwiają przy drukowaniu wielobarwnym stosowanie rastra do 74 linii/cm.
Papiery niepowlekane w większości przypadków są zadrukowywane liniaturą poniżej 64 linii/cm, przy obróbce UCR lub GCR mogą być zadrukowywane nawet do 74 linii/cm.
Współcześnie produkowane papiery drzewne z nowoczesnych surowców włóknistych charakteryzują się parametrami jakościowymi zbliżonymi do analogicznych parametrów papierów bezdrzewnych. Parametry papierów drzewnych powlekanych wykonanych wg technologii hightech są porównywalne z parametrami bezdrzewnych papierów MWC (czyli z bezdrzewnymi papierami dwustronnie dwukrotnie powlekanymi). W niektórych przypadkach mają one nawet wyższe wskaźniki parametrów jakościowych. Jedynym praktycznie ograniczeniem jest czas ich użytkowania.
Papiery bezdrzewne są droższe od swych jakościowych odpowiedników drzewnych. Obserwuje się z różnych powodów (m.in. ze względu na cenę) niewielki spadek udziału papierów bezdrzewnych w produkcji książek.
Wybór odpowiedniego papieru do wydrukowania konkretnego tytułu wydawniczego zależy od wydawców. Przy wyborze należy się zastanowić, czy marnujemy „długowieczny” papier bezdrzewny na pocket booki, ulotki lub inne druki o krótkim czasie użytkowania, czy też stosujemy świadomie papier drzewny.
Widoczny jest zwiększający się udział papierów powlekanych i niepowlekanych produkowanych z mas z odzysku, przeznaczonych do drukowania książek techniką offsetową arkuszową. Ich jakość jest różna: od bardzo dobrej do miernej. Papiery produkowane z mas makulaturowych powlekane i niepowlekane o wysokich parametrach jakościowych mają niejednokrotnie ceny porównywalne z cenami papierów bezdrzewnych lub są od nich nawet droższe. Fakty powyższe stanowią barierę ograniczającą ich szersze stosowanie do drukowania książek.
Kończąc należy się zastanowić, jaki będzie w najbliższej przyszłości papier książkowy i/lub jaka będzie książka. W najbliższym czasie czeka nas zmiana systemu formowania papieru.
Papier nie będzie, tak jak obecnie, materiałem włóknistym jednowarstwowym (jest to cecha odróżniająca papier od tektury, która jest wielowarstwowa), ale symetrycznym tworem trójwarstwowym. Warstwy wierzchnie będą stanowiły sortowane drobne włókna, warstwę środkową włókna grube. Takie formowanie arkusza zapewni znacznie lepsze niż obecnie właściwości powierzchniowe warstw zewnętrznych (na których drukujemy) oraz zwiększy stabilność wymiarową i wytrzymałość papieru przez zastosowanie środkowej warstwy z grubych włókien.
Są oczywiście prowadzone także badania nad zastosowaniem papieru w połączeniu z anotechnologią do wytworzenia nośnika informacji. Co z tego wyniknie, pokaże czas.
Jeden z kierunków rozwoju książki eliminuje z jej składu papier. Mowa oczywiście w tym miejscu o e-książce i e-papierze. Obecnie na rynku dostępnych jest kilka rozwiązań tego typu. Są one jeszcze zbyt drogie i w przeciwieństwie do książki papierowej mało przyjazne dla człowieka. Wydaje się więc, że nieprędko wyświetlacze cyfrowe zastąpią obecnie znaną nam książkę papierową.
Jest to treść wystąpienia dr. S. Jakucewicza podczas IV Warsztatów Poligraficznych dla Wydawców w Białymstoku Supraślu (11-12 maja br.)
