Pracownicy branży poligraficznej to osoby szczególnie narażone na czynniki szkodliwe i niebezpieczne w miejscu pracy. Codzienny kontakt z maszynami i urządzeniami poligraficznymi, substancjami chemicznymi, hałasem przy pracy to czynniki, których wpływ na zdrowie pracownika może mieć groźne skutki w postaci utraty zdrowia i chorób zawodowych. Dlatego też istnieje konieczność zapewnienia pracownikom obsługującym urządzenia i maszyny poligraficzne odpowiednich działań ochronnych zgodnie z prawnymi normami krajowymi i unijnymi. Przedsiębiorca prowadzący zakład poligraficzny powinien przede wszystkim dokonywać regularnej oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy związanych z obsługą maszyn poligraficznych i zaznajamiać z nim pracowników.
Bhp w zakładach poligraficznych
Uregulowania prawne z zakresu bhp branży poligraficznej zostały zawarte szczegółowo w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów i Ministrów Pracy i Opieki Społecznej oraz Zdrowia z 22 listopada 1951 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach graficznych (Dz. U. z 1951 r. Nr 65 poz. 447 z późn. zm.), więc część sformułowań oraz zapisów zdezaktualizowała się. Zakres rozporządzenia obejmuje zatrudnionych w działach produkcyjnych wszelkiego rodzaju drukarń, litografii, cynkografii i innych zakładów graficznych, jak również pracowników działów każdego zakładu pracy, w którym wykonywane są prace graficzne. W rozporządzeniu uregulowano:
1. Warunki bhp pracowni graficznych, m.in. przez określenie wielkości pomieszczeń, odległości pomiędzy maszynami i urządzeniami, warunków wymaganych dla oświetlenia, ogrzewania i wentylacji.
2. Zagadnienia dotyczące urządzeń higieniczno-sanitarnych.
3. Wymagania dotyczące sprzętu ochrony osobistej – przykładowo konieczność zapewnienia sprzętu służącego ochronie oczu i dróg oddechowych w przypadku kontaktu z substancjami niebezpiecznymi lub szkodliwymi.
4. Ogólne zasady bezpieczeństwa pracy przy maszynach graficznych.
5. Szczegółowe zasady bhp dla następujących działów produkcyjnych przemysłu graficznego:
n składania ręcznego,
n składania maszynowego,
n maszyn drukarskich dociskowych,
n maszyn drukarskich płaskich, litograficznych i offsetowych,
n maszyn rotacyjnych,
n maszyn do odlewania czcionek i stereotypów,
n czynności pomocniczych w litografii,
n pracy z rozpuszczalnikami,
n galwanizacji,
n cynkografii,
n druku wgłębnego;
n cięcia papieru i tektury oraz prac introligatorskich.
6. Zasady dotyczące składowania materiałów drukarskich (substancje chemiczne, papier itp.).
7. Warunki wykonywania badań lekarskich pracowników, którzy pracują przy materiałach szkodliwych dla zdrowia.
8. Zasady informowania pracowników o zasadach bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach graficznych.
Ten akt prawny, chociaż pochodzi z 1951 r., jest wciąż aktualny.
Przepisy prawa a doświadczenie życiowe
Przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. nr 2, poz. 94 ze zm.; dalej w skrócie Kodeks Pracy) wprowadzają ogólną zasadę, że w każdym przypadku występowania w środowisku pracy niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników pracodawca ma obowiązek zaopatrzenia pracowników w środki ochrony indywidualnej. Zapisy ustawy nie określają w większości przypadków, poza nielicznymi wyjątkami, jakie środki ochrony indywidualnej mają być dostarczone pracownikowi. Tam, gdzie zastosowanie określonego środka ochrony indywidualnej nie wynika wprost z przepisu, decydują charakter prowadzonej w zakładzie pracy działalności, stosowana technologia, używane narzędzia i maszyny, literatura fachowa, a także doświadczenie życiowe. W wyroku z dnia 24 kwietnia 1959 r. sygn. akt. III CR 907/58 Sąd Najwyższy stwierdził, że pracodawca jest obowiązany zastosować odpowiednie środki ochrony nie tylko w tych przypadkach, w których przewiduje to szczególny przepis, ale i w tych, w których doświadczenie życiowe wskazuje, że praca jest niebezpieczna i konieczne jest stosowanie środków ochronnych. Pracodawca określając wykaz stanowisk pracy, na których mają być stosowane środki ochrony indywidualnej lub odzież i obuwie robocze oraz rodzaj tych przedmiotów i okresy ich użytkowania, powinien dokonać analizy zapotrzebowania w konkretnym stanie faktycznym danego zakładu pracy.
Środki ochrony indywidualnej
Dostarczenie pracownikowi nieodpłatnie środków ochrony indywidualnej zabezpieczających go przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy jest obowiązkiem pracodawcy. Do jego obowiązków należy ponadto informowanie pracowników o sposobach posługiwania się tymi środkami. Dostarczone przez pracodawcę środki ochrony indywidualnej powinny spełniać wymagania dotyczące oceny zgodności określone w odrębnych przepisach, czyli posiadać certyfikat na znak bezpieczeństwa i deklaracji zgodności. Środki ochrony indywidualnej, które spełniają wymagania dotyczące oceny zgodności, są oznakowane znakiem CE zgodnie z wzorem określonym w załączniku do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (Dz. U. Nr 259, poz. 2173). Pracodawca dokonując zakupu środków ochrony indywidualnej powinien zwrócić uwagę, aby posiadały one to oznaczenie. Natomiast w stosunku do odzieży i obuwia roboczego ustawodawca wymaga jedynie, aby były zgodne z wymogami przewidzianymi w Polskich Normach. Zgodnie z art. 211 pkt 4 Kodeksu Pracy pracownik jest zobowiązany do używania przydzielonych mu środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego zgodnie z ich przeznaczeniem. Przydzielone przez pracodawcę środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze stanowią własność pracodawcy, dlatego może on zgodnie z art. 124 par. 1 pkt 2 Kodeksu pracy powierzyć je pracownikowi z obowiązkiem zwrotu lub rozliczenia.
Ochrona przed substancjami chemicznymi
W zakładach poligraficznych najczęściej stosowane substancje chemiczne to: farby drukarskie, rozpuszczalniki, środki czyszczące czy konserwujące. Pracodawca zatrudniający pracowników do pracy z użyciem powyższych substancji jest zobowiązany na podstawie przepisów Kodeku Pracy oraz ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. z 2001 r. Nr 11 poz. 84 ze zm.) do oceny ryzyka zawodowego związanego ze stosowaniem niebezpiecznych substancji chemicznych. Kodeks pracy w art. 221 zabrania stosowania substancji chemicznych nieoznakowanych w sposób widoczny i umożliwiający ich identyfikację. Niedopuszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji chemicznych nieposiadających kart charakterystyki tych substancji, a także niestosowanie opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem. Stosowanie w procesie pracy niebezpiecznych substancji chemicznych jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę zdrowia i życia.
Wykaz tych substancji oraz ich klasyfikację zawierają rozporządzenie Ministra Zdrowia: z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz. U. z 2003 r. Nr 201 poz. 1674 ze zm.) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 171 poz. 1666).
Informacje o ryzyku zawodowym związanym z czynnikami chemicznymi
Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego osoby narażonej na działanie czynników chemicznych obejmuje m.in. sporządzenie dokumentu potwierdzającego jej przeprowadzenie. Wymieniony dokument powinien zawierać w szczególności:
n opis ocenianego stanowiska pracy (stosowane urządzenia, narzędzia pracy, wykonywane zadania, występowanie na stanowisku warunków uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia, stosowane środki ochrony zbiorowej i indywidualnej osób pracujących na stanowisku);
n wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy, jak również środki zmniejszające ryzyko;
n datę przeprowadzonej oceny;
n dane osoby przeprowadzającej ocenę.
W ocenie ryzyka zawodowego pracowników narażonych na chemikalia należy ponadto uwzględnić: niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego, rodzaj, poziom i czas trwania narażenia, wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, efekty działań zapobiegawczych, otrzymane od pracodawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zaleceń jego bezpośredniego stosowania (w szczególności zawarte w karcie charakterystyki), wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, jeśli została przeprowadzona, a także warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych z uwzględnieniem ilości tych czynników.
Dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego
Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego powinna uwzględniać elementy określone w § 39 a ust. 3 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, tj. zawierać opis ocenianego stanowiska pracy, wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy, niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko oraz datę oceny i dane osoby, która ją przeprowadziła. Podstawowym dokumentem oceny ryzyka zawodowego jest karta oceny ryzyka zawodowego.
Wybór sposobu jej opracowania należy do pracodawcy, ponieważ jej wzór nie został określony przepisami. Ważną uwagą jest, że nie wystarczy dokonać oceny ryzyka w sposób ustny; wymaga ona udokumentowania dla każdego stanowiska pracy i dla konkretnie wykonywanych czynności. Wybrane międzynarodowe karty charakterystyki zagrożeń zawodowych można odszukać na stronie Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego www.ciop.pl. Wskazują one czynniki środowiska pracy związane z wykonywanym zawodem oraz ich możliwe skutki dla zdrowia oraz działania profilaktyczne, jakie należy podjąć.
Informacja o zapoznaniu pracownika z ryzykiem zawodowym
Sposób przekazania informacji o zapoznaniu się z ryzykiem zawodowym pracownika powinien być w miarę możliwości opisowy. Informacja o tym fakcie powinna zostać udokumentowana w formie pisemnej. Po dokonaniu oceny ryzyka pracownik powinien otrzymać w formie pisemnej dokumenty dotyczące opisu zagrożeń na danym stanowisku, możliwych skutków spowodowanych zagrożeniem i stosowanej profilaktyki ograniczającej zagrożenie. Część dokumentów po przeprowadzonej ocenie jest przeznaczona dla pracodawcy, a część dla pracowników firmy.
Najwyższe dopuszczalne stężenia
Pracodawca prowadzący zakład poligraficzny powinien również pamiętać o przestrzeganiu najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy. Szczegółowe normy w tym zakresie zawiera, wydane na podstawie Kodeksu Pracy, rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2002 r. Nr 217 poz. 1833). Do takich substancji są zaliczane używane w poligrafii rozpuszczalniki, np.: octan etylu, octan butylu, octan izopropylu, octan metoksypropylu, alkohol izopropylowy, toluen, metyloetyloketon.
Ochrona przed hałasem
W ww. rozporządzeniu określono również najwyższe dopuszczalne natężenie hałasu w miejscu pracy, przyjmując odpowiednie wartości maksymalne. Wartości te są odnoszone do dobowego, 8-godzinnego lub tygodniowego wymiaru czasu pracy pracownika. Pracodawca powinien zapewnić pracownikom odpowiednią ochronę słuchu w przypadku, jeśli którekolwiek z wartości są przekroczone. Do obowiązków pracodawcy należy oznakowanie miejsc, gdzie występuje przekroczenie dopuszczalnych stężeń hałasu, a ponadto zminimalizowanie dostępu do nich pracownikom.
Poziom hałasu w zakładach poligraficznych zależy m.in. od stanu technicznego oraz stopnia zaawansowania technologicznego używanych maszyn i urządzeń. Maszyny używane w zakładach poligraficznych powinny spełniać określone normy, które przewidują również zapobieganie powstawaniu nadmiernego hałasu. Obecnie, zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej (dyrektywa 98/37/WE) oraz polskiego prawa, maszyny i inne urządzenia techniczne powinny być tak konstruowane i budowane, aby zapewniały bezpieczne i higieniczne warunki pracy, w szczególności zabezpieczały pracownika przed urazami, działaniem niebezpiecznych substancji chemicznych, porażeniem prądem elektrycznym, nadmiernym hałasem, szkodliwymi wstrząsami, działaniem wibracji i promieniowania oraz szkodliwym i niebezpiecznym działaniem innych czynników środowiska pracy oraz uwzględniały zasady ergonomii.
Bezpieczeństwo maszyn poligraficznych
Wymagania w zakresie ochrony przed hałasem są realizowane przez producentów maszyn lub ich upoważnionych przedstawicieli, którzy muszą przed dostarczeniem swojego wyrobu na rynek wspólnotowy zaopatrzyć go w deklarację zgodności ze wszystkimi odnoszącymi się do niego zasadniczymi wymaganiami w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa zawartymi w dyrektywach unijnych. Poświadczeniem spełniania określonych minimalnych norm jest umieszczenie na maszynie obowiązkowego znaku CE. Ponadto każdy producent lub jego upoważniony przedstawiciel odpowiada za ogólne bezpieczeństwo wytworzonego przez siebie produktu (na podstawie dyrektywy 2001/95/WE) i jest odpowiedzialny za szkody wynikłe z powodu wad dostarczonego urządzenia lub maszyny (na podstawie dyrektywy 85/374/EWG ze zm. wprowadzonymi dyrektywą 1999/34/WE).
Profilaktyka narządu wzroku
Proces przygotowywania druku często jest związany z pracą pracowników zakładu poligraficznego przy monitorach ekranowych. W tym zakresie obowiązuje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. z 1998 r. Nr 148 poz. 973). Pracodawca powinien zwrócić szczególną uwagę na ocenę ryzyka w zakresie warunków pracy pracowników wykonujących swoje obowiązki przy monitorach ekranowych. Praca przy komputerze to przede wszystkim obciążenie narządu wzroku, co wiąże się z zapewnienieniem odpowiedniego oświetlenia i organizacji miejsca pracy. Pracownik ma prawo do łączenia pracy przy komputerze z pracą innego rodzaju, jeżeli nie pracuje nieprzerwanie przy monitorze. W przypadku, kiedy jego praca jest związana z ciągłą pracą przy takich urządzeniach, ma prawo do 5-minutowej przerwy wliczanej do czasu pracy po upływie każdej godziny tego typu pracy. Ponadto pracodawca jest zobowiązany do partycypowania w kosztach zakupu szkieł korekcyjnych dla pracownika, jeżeli takie zalecenie wynika z badań okulistycznych przeprowadzonych w ramach profilaktycznej opieki zdrowotnej.
Podsumowanie
Czynniki szczególnie niesprzyjające pracownikom zakładów poligraficznych obsługujących maszyny i urządzenia poligraficzne to: narażenie na substancje chemiczne i niebezpieczne, hałas, ryzyko uszkodzenia narządu wzroku. Praca w tak szkodliwych warunkach może prowadzić do uszczerbków na zdrowiu oraz powstawania chorób zawodowych. Dlatego do obowiązków pracodawców zakładów poligraficznych należy zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochrony zdrowia. Powinni oni pamiętać o przestrzeganiu najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, ochronie pracowników przed hałasem oraz substancjami niebezpiecznymi dla zdrowia i profilaktyce narządu wzroku. Pracodawca powinien dla bezpieczeństwa pracowników kierować się nie tylko samymi przepisami prawa, ale i doświadczeniem życiowym. Ponadto do obowiązków pracodawcy należy przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego na każdym stanowisku pracy oraz poinformowanie o występującym ryzyku pracownika. Zgodnie z ogólną zasadą Kodeksu Pracy, w każdym przypadku występowania w środowisku pracy niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników pracodawca ma obowiązek zaopatrzenia pracowników w środki ochrony indywidualnej na własny koszt.
Podstawy prawne:
n Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. Z 1998 r., nr 21, poz. 94 ze zm.)
n Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz. U. z 2011 r., nr 63 poz. 322 ze zm.)
n Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów i Ministrów Pracy i Opieki Społecznej oraz Zdrowia z 22 listopada 1951 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach graficznych (Dz. U. z 1951 r. Nr 65 poz. 447 z późn. zm.)
n Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (Dz. U. Nr 259, poz. 2173)
n Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2002 r. Nr 217 poz. 1833 ze zm.)
n Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz. U. z 2003 r. Nr 201 poz. 1674 ze zm.)
n Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 171 poz. 1666)
n Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. z 1998 r. Nr 148 poz. 973)
Piśmiennictwo:
Marcinkowska E., Analiza stopnia tożsamości przepisów prawa polskiego z normami UE w zakresie przemysłu poligraficznego archiwum.parp.gov.pl/partnerinfo/przewodnik/04dz01.rtf
