Z drukami zabezpieczonymi mamy do czynienia na co dzień. Towarzyszą nam jako banknoty, dokumenty, gwarancje itp. Trudno sobie wyobrazić dzisiejsze życie bez nich, nie mówiąc o funkcjonowaniu urzędów i przeprowadzaniu różnych kontroli. Wiemy, jak wyglądają, potrafimy w mniejszym lub większym stopniu rozpoznać, czy są prawdziwe. Czy jednak wiemy o nich wszystko? Czy zdajemy sobie sprawę z ilości zabezpieczeń, jakie dokument czy banknot może zawierać? I wreszcie, czy zwykły użytkownik, niekoniecznie z wykształceniem poligraficznym, potrafi odróżnić fałszywkę od oryginału? Postaram się wymienić większość stosowanych obecnie zabezpieczeń z wyjątkiem zabezpieczeń papieru (patrz Poligrafika nr 5/2006) oraz omówić sposoby ich weryfikowania.
Pierwszym i głównym zabezpieczeniem są farby. Jest ich wiele, a każda ma inne właściwości, zależne od składu chemicznego, a także od techniki jej nanoszenia. Oto najczęściej stosowane farby do zabezpieczeń:
Farba wklęsłodrukowa
Należy wymienić dwie specjalne techniki wklęsłe stosowane do zadrukowywania druków wartościowych. Są to staloryt i druk wklęsłolinijny. Techniki te przez wiele osób są mylone i traktowane jako tożsame, jednak przygotowanie form drukowych dla tych technik znacznie się różni. Rezultat drukowania wklęsłego jest nie tylko widoczny, ale nawet wyczuwalny palcem. Powodem jest grubość farby, która dochodzi nawet do 30 µm. Tak gruba warstwa farby w połączeniu ze specjalnym papierem powoduje, iż już trzymając banknot w dłoni „czujemy”, że jest prawdziwy. Czucie jednak nie wystarczy, należy także patrzeć. A oto, co możemy zobaczyć stosując inne specjalistyczne farby.
Farba widoczna w promieniowaniu UV
Jest to bardzo popularne zabezpieczenie, stosowane w wielu dokumentach. Farba jest niewidoczna w świetle widzialnym, a można ją dostrzec jedynie w świetle ultrafioletowym. Wykorzystuje ona zjawiska fluorescencji lub fosforescencji. Farby te można podzielić ze względu na barwę, jaką emitują po oświetleniu promieniami UV, a także ze względu na zakresowość reakcji. Niektóre farby reagują na promieniowanie o jednej długości fali, inne na różne długości; przy zmianie długości fali najczęściej zmienia się również barwa reakcji. Zabezpieczenie to może być sprawdzone przy użyciu prostych (jednozakresowych) i tanich testerów (bardzo popularnych w kasach sklepowych) lub specjalistycznych, wielozakresowych lamp. Najlepszy efekt przy weryfikacji osiąga się oglądając wydruk w ciemności i oświetlając go lampą o dużej mocy. Farba widoczna w UV występuje na większości banknotów w świecie, jak również na mniej wartościowych drukach. Nie należy mylić tych farb z farbami utrwalanymi promieniowaniem UV. Na jedne i drugie mówi się często w skrócie „farby UVÓ, co może być mylące.
Farba widoczna/niewidoczna w podczerwieni
Promieniowanie podczerwone, tzw. IR powoduje, że rysunek staje się widzialny/niewidzialny przez specjalną kamerę. To mało znane zabezpieczenie, choć jest niezwykle ciekawe i trudne do podrobienia. Najwyższy stopień zabezpieczenia uzyskuje się, gdy rysunek, który stanowi jedną całość, zanika tylko częściowo. Wykrycie fałszerstwa w tym wypadku wymaga zastosowania drogiego sprzętu (wyposażonego w kamerę i promiennik podczerwieni) lub tańszego, prostego testera, który jedynie sygnalizuje, czy farba ta znajduje się na dokumencie. Zabezpieczenie to stosowane jest m.in. na odwrotnej stronie polskich banknotów. Pod wpływem promieniowania podczerwonego niewidoczna staje się połowa rysunku monety (10 i 20 zł) lub orła (50, 100 i 200 zł).
Farba zmienna optycznie
Farba ta, inaczej zwana OVI (z ang. optically variable ink) powoduje efekt zmienności barwy wydrukowanego elementu w zależności od kąta patrzenia, np. na banknotach 50, 100 i 200 zł element graficzny zmienia barwę z różowego na szaro-zielony. W polskim dowodzie osobistym gama barw jest większa. Rysunek orła zmienia się z miedzianoczerwonego przez złoty i jasnozielony do granatowego. Dodatkowo element ten reaguje na światło UV, a więc zastosowano tu połączenie dwóch zabezpieczeń w jednym elemencie graficznym.
Farba opalizująca
Farba opalizująca jest farbą transparentną nanoszoną na zadrukowane już podłoże, najczęściej techniką sitodrukową. Staje się widoczna pod światło, dając perłowy połysk. Stosowana jest najczęściej w formie paska biegnącego przez dokument. Przykładem zastosowania tej farby mogą być banknoty euro (wszystkie) lub polski dowód rejestracyjny (unijny).
Farba termochromowa
Farba ta, nazywana również ciepłoczułą, zawiera pigmenty termochromatyczne, dzięki którym zmienia barwę wraz ze zmianą temperatury. Zastosowana na druku zabezpieczonym pozwala stwierdzić autentyczność np. przez ogrzanie palcem i obserwację zmiany zabarwienia. Przykładem może być polska banderola na wyroby tytoniowe, na której niebieska „łezka” zmienia barwę na białą pod działaniem podwyższonej temperatury. Farby takie znajdują szerokie zastosowanie nie tylko w zabezpieczeniach. Mogą spełniać także funkcję informacyjno-reklamową np. na etykietach do napojów. Po odpowiednim schłodzeniu na etykiecie pojawia się obrazek lub napis informujący o prawidłowej temperaturze.
Oprócz fizykochemicznych właściwości farb istnieje wiele innych zabezpieczeń wynikających z zastosowanych technologii. Są to m.in.:
Efekt kątowy
Jest to znane i łatwe do sprawdzenia zabezpieczenie polegające na takim wydrukowaniu elementu graficznego, aby zmieniał on swoją treść w zależności od kąta patrzenia. Podobny efekt towarzyszy wszystkim obrazom zmiennym optycznie, jednak w tym przypadku wykorzystano grubość farby wklęsłodrukowej oraz ułożenie kresek tworzących rysunek. Jeden z nich tworzony jest przez kreski poziome, drugi – przez pionowe, tak więc w zależności od kąta patrzenia jeden z rysunków staje się pozornie ciemniejszy (lub jaśniejszy), a przez to lepiej widoczny od drugiego. Zabezpieczenie to jest najczęściej sprawdzanym w kasach sklepowych, ponieważ nie wymaga żadnych urządzeń, a sprawdzenie trwa bardzo krótko.
Recto-verso
Nazwa pochodzi od efektu, jaki tworzą dwa obrazy wydrukowane na stronie przedniej (recto) i odwrotnej (verso). Oglądane pod światło wzajemnie się uzupełniają. Warunkiem powstania tego efektu jest niezwykle dokładne spasowanie względem siebie wydruków na obydwu stronach arkusza. Na polskich banknotach obrazy recto-verso tworzące koronę są mało efektowne. Znacznie ciekawsza jest koncepcja tego zabezpieczenia na polskim prawie jazdy. Elementy po obydwu stronach oglądane oddzielnie nie niosą żadnej treści, jednak po podświetleniu ukazują się jasne litery PL. Należy zauważyć, że im bardziej skomplikowany kształt rysunku i im cieńsze linie, tym podrobienie (spasowanie) będzie trudniejsze, gdyż najdrobniejsze przesunięcie jednego z elementów spowoduje, że „ukryty” obraz może się w ogóle nie pojawić. W przypadku dużych powierzchni, np. wspomnianej korony na banknotach, ewentualna niezgodność nie jest już tak prosta do zauważenia.
Hologram
Hologram jest nowoczesną techniką zabezpieczania druków i tak jak wszystkie obrazy zmienne optycznie chroni przed skopiowaniem, zeskanowaniem, sfotografowaniem bądź jakimkolwiek innym sposobem reprodukcji. Wyróżnia się wiele rodzajów hologramu: płaski (2D), przestrzenny (3D), siatkowo-kropkowy, kinematyczny i in. (patrz nr 2/2006 Poligrafiki). Hologram jest łatwy do weryfikacji i nie wymaga użycia żadnego sprzętu, jednak aby prawidłowo sprawdzić jego autentyczność, należy dokładnie wiedzieć, w jaki sposób barwy i kształty
powinny się w nim zmieniać. Pierwsze podróbki hologramów nie zmieniały barw i/lub rysunku w taki sposób jak oryginalne, jednak zauważenie takich szczegółów przez zwykłych użytkowników jest raczej niemożliwe, wymaga bowiem dokładnej znajomości zachowania się danego hologramu. Hologramy są coraz częściej stosowane nie tylko jako zabezpieczenie druków, ale także jako potwierdzenie oryginalności produktów takich jak płyty, książki czy alkohole.
Mikrodruk
Powszechnie stosowana technika polegająca na wydrukowaniu techniką wklęsłą bądź offsetową pisma o bardzo małym stopniu, niedostrzegalnego gołym okiem. Wyróżnia się mikrodruk pozytywowy i negatywowy. Dokładność odwzorowania drobnych liter (rozdzielczość) powoduje, że skopiowanie mikrodruku metodami domowymi jest niemożliwe. Wkomponowanie tekstu mikrodrukowego może być różne; najczęściej jest to powtarzający się tekst stanowiący jednolite tło bądź linię. Obecnie stosowany jest także w pasku zabezpieczającym znajdującym się w papierze.
Druk irysowy
Jest to tradycyjna metoda wykonywania druków zabezpieczonych. Polega ona na wydrukowaniu przejść barwnych o pełnym pokryciu farby (apla). Efekt ten uzyskuje się przez podzielenie kałamarza na sektory z różnymi kolorami. Już na wałkach układu farbowego maszyny dochodzi do mieszania się poszczególnych farb, co na odbitce daje wielobarwne, ciągłe przejścia, tzw. irysy. Możliwość zastosowania kilku takich przejść w obrębie jednego arkusza i odpowiednie dobranie kolorów nie tylko zabezpiecza druk, lecz ma także walory estetyczne.
Tło antykseryczne
Jest to tło składające się z bardzo cienkich, najczęściej jasnych linii, niemożliwych do skopiowania za pomocą kopiarek barwnych lub skanera. Po skopiowaniu linie łączą się tworząc w danym miejscu wyraźny wzór i „zdradzając”, że dokument został zreprodukowany. Zabezpieczenie to jest bardzo często stosowane w dokumentach identyfikacyjnych w formie książeczki, a także stanowi nieodzowne zabezpieczenie banknotów na całym świecie.
Numeracja typograficzna
Można by się spodziewać, że numeracja typograficzna sama w sobie zabezpieczeniem nie jest. Numeratory typograficzne ma wiele drukarń, jednak nie o maszyny tu chodzi, ale o krój i stopień pisma numerów. Krój stosowany do numeracji druków zabezpieczonych jest inny niż standardowy, stosowany w zwykłej produkcji. Ponadto coraz częściej stosuje się numery, które zawierają znaki o różnym stopniu pisma. To także utrudnia fałszerzom podrobienie, gdyż wymaga posiadania zestawu cyfr każdego stopnia. Poza tym typografia sama w sobie jest techniką specyficzną z uwagi na przetłoczenie papieru, które powstaje podczas drukowania, a także niezauważalne gołym okiem niewielkie ubytki farby w obrębie drukowanego znaku. Numeracja wykonywana techniką drukowania cyfrowego (np. natryskowo) wygląda zupełnie inaczej, jednak można to zauważyć dopiero w dużym powiększeniu. Bardzo często do tego typu numeracji stosuje się farbę widoczną w świetle UV.
Numeracja laserowa
Numerowanie przez perforację jest bardzo dobrym zabezpieczeniem, ponieważ wiąże się z usunięciem materiału. Numer wykonany w ten sposób jest niemożliwy do przerobienia, a więc w grę wchodzi jedynie wymiana całego dokumentu. W polskim paszporcie numerowane w ten sposób są wszystkie strony, co gwarantuje, że w obrębie jednego dokumentu niemożliwe jest usunięcie, dodanie lub przerobienie którejkolwiek z jego części. Co więcej, numeracja ta wykonywana jest nie za pomocą igieł, lecz lasera. Skutkuje to coraz mniejszą średnicą dziurek na kolejnych kartach paszportu, dając charakterystyczny, niemożliwy do podrobienia tradycyjną techniką, numer dokumentu.
Laminacja
Laminacja jest zabezpieczeniem, które przede wszystkim chroni dokument przed zmianą danych. W dokumentach w formie książeczki strona personalizowana jest zaklejana folią samoprzylepną po wydrukowaniu danych, naklejeniu zdjęcia lub ewentualnym złożeniu podpisu. Próba zerwania folii powoduje zniszczenie podłoża, a co za tym idzie, samego dokumentu. Ten rodzaj zabezpieczenia obecny jest także na naklejkach z numerem rejestracyjnym, naklejanych na przednie szyby samochodów. Z uwagi na prostotę procesu zaklejania i niski koszt materiałów laminacja może być stosowana nie tylko w dokumentach urzędowych, ale także w legitymacjach, indeksach i innych drukach.
Istotą dobrego zabezpieczenia druku jest stosowanie możliwie największej ilości różnych zabezpieczeń i technik drukowania w obrębie jednej odbitki. Każde zabezpieczenie wymaga innych materiałów, innych maszyn, a także specjalistycznej wiedzy. Fałszerze, jako że nie mają dostępu do specjalistycznych, drogich maszyn, próbują omijać stosowane technologie tworząc swoje własne, jednak natrafiając na większą ilość zabezpieczeń, których nie są w stanie podrobić, zrezygnują lub wypuszczą fałszywki miernej jakości. Problemem pozostaje fakt, że w wielu przypadkach nie zdajemy sobie sprawy z istnienia pewnych zabezpieczeń w dokumentach, których używamy, nie mówiąc już o umiejętności ich weryfikowania. Pamiętajmy, że nawet nieświadome posługiwanie się fałszywymi dokumentami lub środkami płatniczymi może być potraktowane jako przestępstwo, dlatego dla własnego dobra weryfikujmy wszelkie dokumenty, które nam towarzyszą w codziennym życiu. Uwagę należy zwracać zwłaszcza na dokumenty o niskim stopniu zabezpieczenia (świadectwa szkolne, różne zaświadczenia, legitymacje itp.), gdyż to one właśnie są najłatwiejsze do podrobienia, a z uwagi na ich mniejsze znaczenie często nie są poddawane żadnej kontroli. Należy jednak pamiętać, że do weryfikacji poszczególnych zabezpieczeń potrzebna jest choćby minimalna wiedza o nich. Sprawdzając dokument pamiętajmy, aby zwracać uwagę nie na jedno, lecz na kilka z nich. Ustrzeże nas to przed przykrymi sytuacjami i nieporozumieniami. Dokumenty zabezpieczone zawsze budziły w nas ciekawość i zachwycały swoim kunsztem. Przyjemnie jest podziwiać zawiłe gilosze, kolorystykę czy elementy zmieniające kształt lub barwę. Miejmy nadzieję, że mimo wszystko pieniądz elektroniczny nie wyprze pieniądza papierowego, który jest nie tylko wizytówką danego kraju, lecz także wizytówką nas – poligrafów.
Bibliografia
1. Stefan Jakucewicz: Farby drukowe. Michael Huber Polska, Wrocław 2001.
2. Urszula Konarowska, Aleksander Pruszak: Tęczowy świat na banknotach, Poligrafika nr 2/2006.
