W rozumieniu europejskich i krajowych przepisów prawnych opadami opakowaniowymi sš opakowania poużytkowe pochodzšce z całego systemu pakowania, czyli opakowania i ich elementy już wykorzystane, które przeszły cykl obrotu towarowego.
Odpady opakowaniowe zdefiniowane sš jako wszystkie rodzaje opakowań, w tym opakowania wielokrotnego użytku wycofane z ponownego użycia, stanowišce odpady w rozumieniu przepisów o odpadach. Zgodnie z ustawš o odpadach [1] sš to odpady kategorii Q5 Đ substancje lub przedmioty zanieczyszczone bšd zabrudzone w wyniku planowych działań.
Odpady opakowaniowe powstajš na terenie podmiotów gospodarczych, takich jak zakłady przemysłowe, jednostki handlowe, jednostki gastronomiczne itd., a także w gospodarstwach domowych. Z punktu widzenia gospodarki odpadami należy wyodrębnić dwie zasadnicze ich grupy:
Odpady powstałe na terenie podmiotów gospodarczych
Podmiot, na terenie którego powstajš, jest ich wytwórcš i cišży na nim obowišzek odzysku lub unieszkodliwienia. Odpady te powinny być segregowane w miejscu powstawania na grupy jednorodne materiałowo. Niektóre rodzaje materiałów można wykorzystać jako surowce wtórne pod warunkiem odpowiedniego przygotowania zgodnie z warunkami technicznymi odbioru przez zakład przetwórczy (makulatura z podziałem na gatunki, szkło z podziałem na kolory, tworzywa sztuczne z podziałem na poszczególne polimery).
Odpady z gospodarstw domowych
Odpady z gospodarstw domowych znacznie trudniej wykorzystać z uwagi na rozproszenie miejsc powstawania, a co za tym idzie Đ znaczne koszty ich pozyskania od mieszkańców. Zbiórka ta jest zwišzana ze wstępnš segregacjš odpadów prowadzonš przez mieszkańców na poziomie gospodarstw domowych oraz z ustawieniem sieci pojemników do gromadzenia odpadów.
O ile odpady opakowaniowe wytwarzane w jednostkach przemysłowych i handlowych stanowiš opakowania poużytkowe zbiorcze oraz transportowe, zazwyczaj o znacznej masie jednostkowej, jednorodne materiałowo, o tyle odpady z gospodarstw domowych to opakowania jednostkowe charakteryzujšce się niskš masš, wielomateriałowociš, dużš ilociš wielobarwnych nadruków itd.
Rodzaje odpadów opakowaniowych z przypisanym im kodem wg katalogu odpadów zestawiono w tabeli 1.
Do kategorii odpadów opakowaniowych nie zalicza się odpadów powstajšcych w procesie produkcji opakowań i materiałów opakowaniowych. Odpady te kwalifikuje się do kategorii Q8 Đ pozostałoci z procesów przemysłowych lub Q1 Đ pozostałoci z produkcji. W przypadku, gdy sš one jednorodne materiałowo (makulatura, tworzywa sztuczne, stłuczka) oraz gdy przeprowadza się na miejscu odpowiedniš ich segregację i zabezpiecza przed zabrudzeniem, sš potencjalnymi surowcami do powtórnego wykorzystania. Niektóre rodzaje odpadów (np. tworzywa sztuczne) zakłady wykorzystujš we własnym zakresie lub sprzedajš jako surowiec innej firmie. Gdy odpady powstałe przy produkcji opakowań i materiałów opakowaniowych nie sš jednolite materiałowo (np. laminaty z udziałem papieru, tworzyw sztucznych i aluminium) i brak jest możliwoci przetwórczych w miejscu powstawania, na ich wytwórcy zgodnie z ustawš o odpadach spoczywa obowišzek odzysku lub unieszkodliwienia.
Schemat ilustrujšcy wymienione kategorie odpadów przedstawiono na rys. 1.
Miejsca powstawania odpadów opakowaniowych ilustruje rys. 2. Przedstawia on ăłańcuch opakowaniowyÓ obejmujšcy następujšce ogniwa: wytwórcę surowców, producenta opakowań, producenta wyrobów, jednostkę handlowš oraz ostatecznego nabywcę wyrobu.
Jak widać na rysunku, odpady opakowaniowe powstajš u każdego z producentów, w jednostkach handlowych oraz u ostatecznych konsumentów w gospodarstwach domowych.
Terminologia zwišzana z odzyskiem
Liczne pytania producentów i użytkowników opakowań, przedstawicieli organizacji odzysku, samorzšdów lokalnych itd. wiadczš o potrzebie publikacji dotyczšcej terminologii zwišzanej z procesami odzysku, w tym recyklingu. Właciwe dokumentowanie masy odpadów opakowaniowych poddanych procesom recyklingu jest potrzebne do prawidłowego funkcjonowania wdrażanego w Polsce od 1 stycznia 2002 roku systemu organizacyjno-prawnego w zakresie gospodarki odpadami opakowaniowymi.
Obecnie w kraju recykling powiadczany jest w karcie przekazania odpadu [4] przez zakład prowadzšcy odzysk. Zgodnie z ustawš o odpadach zakładem recyklingowym jest ten podmiot, który posiada zezwolenie starosty (lub wojewody dla przedsięwzięć mogšcych znaczšco oddziaływać na rodowisko) na prowadzenie działalnoci w zakresie odzysku (recykling jest szczególnš formš odzysku). Praktyka wskazuje, że nie zawsze zezwolenie starosty dotyczy procesów zgodnych z definicjš recyklingu. Generalnie obserwuje się w Polsce zjawisko kwalifikowania każdego procesu odzysku jako recyklingu. Przedsiębiorstwa prowadzšce odzysk lub nawet procesy unieszkodliwiania chcšc potwierdzać przedsiębiorcom, osobom trzecim i organizacjom odzysku masę odpadów opakowaniowych poddanych recyklingowi kwalifikujš wszelkie procesy do recyklingu.
Zgodnie z wydanymi do Dyrektywy 94/62/EC normami europejskimi, ustanowionymi w Polsce jako PN-EN:
Ľ PN-EN 13193 [5],
Ľ PN-EN 13429 [6],
Ľ PN-EN 13430 [7],
Ľ PN-EN 13431 [8],
Ľ PN-EN 13432 [9],
należy stosować następujšcš terminologię dotyczšcš odzysku i recyklingu:
Odzysk: W odniesieniu do odpadów opakowaniowych sš to celowe działania majšce na celu ograniczenie iloci odpadów deponowanych na składowiskach przez przemysłowe wykorzystanie z odpadów surowców i energii. Dla odpadów opakowaniowych przede wszystkim przewiduje się recykling i odzysk energii.
Recykling obejmuje recykling materiałowy oraz organiczny.
Recykling materiałowy: proces ponownego przetworzenia materiałów odpadowych prowadzony w celu wytworzenia wyrobu o przeznaczeniu pierwotnym lub o innych przeznaczeniach (wg PN-EN13193 recykling materiałowy jest to recykling inny niż organiczny).
Recyklingiem materiałowym nie sš:
Đ segregacja i sortowanie odpadów na poszczególne ich rodzaje,
Đ konieczne czynnoci zwišzane z przywróceniem opakowania wielokrotnego użytku do stanu, w którym może być ono ponownie wykorzystane,
Đ uzyskanie surowca wtórnego, który nie został wykorzystany do produkcji wyrobu finalnego,
Đ uzyskanie z odpadów paliwa, tj. wykorzystanie odpadów jako ródła energii.
Proces recyklingu materiałowego: fizyczny i/lub chemiczny proces, w którym przetwarzane sš zebrane i posortowane opakowania poużytkowe oraz ich odpady, w niektórych przypadkach z udziałem innych materiałów, w celu wytworzenia surowca wtórnego, a następnie wyrobu finalnego z surowca wtórnego lub z udziałem surowca wtórnego (PN-EN 13430).
Recykling materiałowy jest procesem mogšcym obejmować kilka etapów (w tym etapów wstępnych takich jak segregacja, mycie i oczyszczanie, przygotowanie do przetworzenia itp.), który jest zakończony wytworzeniem wyrobu finalnego lub materiału wykorzystanego do produkcji wyrobu finalnego, przeznaczonego dla ostatecznego użytkownika. Generalnie sš to procesy zawracania materiałów pochodzšcych z odpadów (materiałów odpadowych) do cyklu produkcyjnego.
Recykling organiczny: obróbka tlenowa (kompostowanie) lub beztlenowa (biometanizacja) biodegradowalnych częci odpadów opakowaniowych, przeprowadzana w kontrolowanych warunkach i przy wykorzystaniu mikroorganizmów, prowadzšca do wytworzenia stabilnych pozostałoci organicznych lub metanu (deponowanie na składowisku nie jest traktowane jako forma recyklingu organicznego).
Odzysk energii: Spalanie odpadów opakowaniowych, którego podstawowym celem jest odzyskiwanie energii.
Paliwo: Każdy materiał użyty jako ródło energii.
Paliwo dodatkowe: Paliwo użyte jako dodatek do paliwa podstawowego.
Schemat ilustrujšcy powstawanie odpadów opakowaniowych i możliwe sposoby postępowania z odpadami opakowaniowymi przedstawiono na rysunku.
Przykłady recyklingu dla poszczególnych grup materiałowych
Tworzywa sztuczne:
Ľ Procesy prowadzone bez zmiany struktury chemicznej: regranulacja, aglomeracja, rozdrobnienie odpowiednio przygotowanych odpadów w celu uzyskania surowca wtórnego (regranulatu, aglomeratu, płatów) o okrelonych parametrach jakociowych oraz ich wykorzystanie do produkcji wyrobu finalnego.
Ľ Procesy zmieniajšce strukturę chemicznš: przetworzenie butelek poliestrowych (PET) na nienasycone żywice poliestrowe i ich wykorzystanie do wytwarzania farb i lakierów. Przetworzenie opakowaniowych odpadów poliolefinowych w procesie krakingu katalitycznego na mieszaniny ciekłych zwišzków parafinowych oraz ich wykorzystanie w rafineriach do wytworzenia nowych zwišzków chemicznych. Przetworzenie odpadów poliestrowych w celu depolimeryzacji PET do monomerów wyjciowych Đ tereftalanu metylu i glikolu etylenowego, wykorzystanie tych zwišzków do ponownej polimeryzacji PET.
Papier i tektura:
Ľ Przetwarzanie makulatury opakowaniowej w papierniach na wyroby papiernicze sprzedawane jako wyroby finalne lub jako materiał do produkcji wyrobów finalnych.
Ľ Przetwarzanie makulatury opakowaniowej na kształtki z masy celulozowej.
Ľ Wytwarzanie z makulatury opakowaniowej nowych wyrobów (odpowiednie nacinanie lub cięcie makulatury opakowaniowej w celu wyprodukowania materiału wypełniajšco-amortyzujšcego lub formowanie przekładek, np. do wypełniania wolnych przestrzeni w pudłach i skrzynkach transportowych).
Szkło:
Wytworzenie szklanej stłuczki opakowaniowej i jej przetworzenie na nowe wyroby ze szkła w hutach szkła (optymalnym wariantem jest produkcja szkła opakowaniowego) lub inne wyroby, np. materiał izolacyjny Đ wata szklana.
Metal:
Przetopienie złomu stalowego i aluminiowego na nowe wyroby w hutach. Uzyskanie półproduktu (np. ăgšski" aluminiowe) o okrelonych parametrach jakociowych jest wstępnym etapem procesu, który w celu uznania za recykling musi być zakończony przetopieniem na wyrób finalny lub materiał do produkcji wyrobu finalnego (blacha) w hucie.
Drewno i materiały drewnopochodne:
Pierwszym etapem procesu recyklingu odpadów opakowaniowych z drewna jest ich rozdrobnienie. Gwodzie i inne elementy stalowe mogš być w tym przypadku usunięte magnetycznie. Zakwalifikowanie do recyklingu wymaga wytworzenia wyrobu finalnego lub materiału (np. płyta wiórowa) wykorzystanego do produkcji wyrobu finalnego.
Materiały tekstylne pochodzenia naturalnego:
Przetworzenie materiałów tekstylnych na włókninę.
Wielomateriałowe:
Technologie recyklingu dla odpadów opakowaniowych powstałych z opakowań wielomateriałowych sš różne w zależnoci od składu materiałowego. Zakwalifikowanie do recyklingu wymaga wytworzenia wyrobu, na przykład dla pudełek z laminatów może to być produkcja płyt wykorzystywanych w meblarstwie lub budownictwie, a także wykorzystanie masy celulozowej w papierni do wytworzenia papieru.
Uwaga: Przetworzenia wielomateriałowych odpadów opakowaniowych do postaci paliwa lub dodatku do paliw nie traktuje się jako recyklingu; jest to odzysk energii.
Nowelizacja Dyrektywy 94/62/EC
Unia Europejska uregulowała zagadnienia gospodarki opakowaniami oraz odpadami opakowaniowymi w Dyrektywie 94/62/EC [10]. Ogólne wytyczne zawarte w tej dyrektywie zostały wprowadzone do narodowych przepisów prawnych państw członkowskich Wspólnoty. Dotyczš one:
Ľ zapobiegania powstawaniu odpadów opakowaniowych;
Ľ stosowania w uzasadnionych przypadkach opakowań zwrotnych;
Ľ odzyskiwania z odpadów opakowaniowych energii lub użytecznych surowców;
Ľ ujednoliconej terminologii;
Ľ zasad przeciwdziałania powstawaniu odpadów;
Ľ zasadniczych wymagań stawianych opakowaniom;
Ľ obligatoryjnych dla państw członkowskich poziomów odzysku i recyklingu, poziom odzysku ustalony na rok 2001 wynosił min. 50% Đ maks. 65%, dla recyklingu min. 25% Đ maks. 45% (poza Grecjš, Irlandiš i Portugališ, które uzyskały okres przejciowy do roku 2005);
Ľ systemów zwrotnoci opakowań i systemów odzysku;
Ľ znakowania i systemu identyfikacji materiału;
Ľ zawartoci metali ciężkich (ołów, chrom(+6), kadm, rtęć);
Ľ systemu informacji.
Kierujšc się dużymi wymaganiami w zakresie ochrony rodowiska oraz troskš o ograniczanie obcišżeń zwišzanych z odpadami opakowaniowymi w lutym 2004 r. Parlament Europejski uchwalił Dyrektywę 2004/12/EC [11], która znowelizowała dyrektywę z 1994 r. Nowelizacja dla większoci państw członkowskich ustaliła na rok 2008 odzysk wynoszšcy min. 60%, natomiast recykling w granicach min. 55% Đ maks. 80%.
Dla poszczególnych rodzajów odpadów wprowadzono następujšce minimalne poziomy recyklingu: szkło Đ 60%; papier, tektura Đ 60%; metale Đ 50%; tworzywa sztuczne Đ 22,5%; drewno Đ 15%.
Zgodnie z zasadami prawodawstwa unijnego podwyższone poziomy odzysku i recyklingu wymagajš wprowadzenia do narodowych regulacji prawnych do 18 sierpnia 2005. W Polsce poziomy te będš dotyczyły prawdopodobnie roku 2014, gdyż polski rzšd wystšpił o taki okres przejciowy.
Nowelizacja Dyrektywy 94/62/EC kładzie również nacisk na inne problemy zwišzane z gospodarkš odpadami opakowaniowymi, a mianowicie:
Ľ zwiększenie efektywnoci działań majšcych na celu zapobieganie powstawaniu odpadów, w tym wprowadzanie odpowiedzialnoci producentów za wpływ opakowań na rodowisko;
Ľ opracowanie standardów w zakresie zminimalizowania wpływu opakowań na rodowisko;
Ľ egzekwowanie zasadniczych wymagań i wprowadzanie na rynek opakowań, dla których zapewnione jest zminimalizowanie wpływu na rodowisko;
Ľ ustalenie, że eksport odpadów może być uwzględniany w poziomach narodowych, jeli odzysk i recykling nastšpiły w warunkach zgodnych z regulacjami UE;
Ľ promocję odzysku energii, jeli jest uzasadniony ekologicznie i ekonomicznie;
Ľ promocję materiałów z recyklingu.
Dyrektywa 2004/12/EC wprowadziła precyzyjniejsze kryteria dla wyrobów, które kwalifikuje się jako opakowania lub ich elementy. Wg 94/62/EC opakowanie to wyrób wykonany z materiałów dowolnego pochodzenia wykorzystywany do przechowywania, ochrony, przewozu, dostarczania i prezentacji towaru na drodze od producenta do użytkownika lub konsumenta. Zgodnie z przywołanš definicjš i wg kryteriów zawartych w 2004/12/EC:
I. Opakowaniem nie jest wyrób stanowišcy integralnš częć towaru.
II. Opakowaniem jest wyrób wytworzony w celu pakowania towarów w jednostkach handlowych.
III. Do opakowań kwalifikuje się ich elementy, w tym elementy łšczšce.
Dla przykładu, zgodnie z tak przyjętymi kryteriami do opakowań zakwalifikowano: pudełka na słodycze; owinięcia foliowe kaset CD; torby foliowe i papierowe*; jednorazowe naczynia (talerze i kubki)*; folię przylegajšcš (cling)*; torebki na kanapki*; folię aluminiowš*; etykiety; szczoteczki integralnie połšczone z oprawkami tuszy do rzęs; zszywki; rękawy foliowe; dozowniki stanowišce częć zamknięcia opakowań detergentów.
Nie sš natomiast opakowaniami: doniczki do hodowli rolin; skrzynki na narzędzia; saszetki herbaty; woskowe powłoki serów; osłonki na wędliny; mieszadła; sztućce jednorazowe.
Autorka jest kierownikiem Zakładu Ekologii Opakowań COBRO
* przeznaczone do pakowania w jednostkach handlowych
Literatura
1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628 ze zm.).
2. Rozporzšdzenie Ministra rodowiska z dnia 27 wrzenia 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. nr 112, poz. 1206 ze zm.)
3. Essential Requirements for Packaging in Europe Đ A Practical Guide for Industry and trade, EUROPEN, Brussels, 1999.
4. Rozporzšdzenie Ministra rodowiska z dnia 11 grudnia 2001 r. w sprawie wzoru dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów (Dz. U. nr 152, poz. 1736).
5. EN 13193:2000 Packaging Đ Packaging and the environment Đ Terminology (PN-EN 13193:2002 Opakowania Đ Opakowania a rodowisko Đ Terminologia).
6. EN 13429:2000 Packaging Đ Reuse (PN-EN 13429:2002 Opakowania Đ Wielokrotne użycie).
7. EN 13430:2000 Packaging Requirements for packaging recoverable by material recycling (PN-EN 13430:2002 Opakowania Đ Wymagania dotyczšce opakowań przydatnych do odzysku przez recykling materiałowy).
8. EN 13431:2000 Packaging Requirements for packaging recoverable in the form of energy, including specification of minimum interior calorific value (PN-EN 13431:2002 Opakowania Đ Wymagania dotyczšce opakowań przydatnych do odzysku w postaci energii, w tym okrelenie minimalnej wartoci dolnej).
9. EN 13432:2000 Packaging Requirements for packaging recoverable through composting and biodegradation. Test scheme and evaluation criteria for the final acceptance of packaging (PN-EN 13432:2002 Opakowania Đ Wymagania dotyczšce opakowań przydatnych do odzysku przez kompostowanie i biodegradację. Program badań i kryteria oceny do ostatecznej akceptacji opakowań).
10. Council Directive 94/62/EC of 20 December 1994 on packaging and packaging waste (OJ L 365, 31.12.1994), amended by derogation in Commission Decision 99/177/EC of 8 February 1999 and derogation Commission Decision 2001/171 /EC of 19 February 2001, Council Directive 2004/12/2004 of 11 February 2004.
11. Directive 2004/12/EC of the European Parliament and of the Council of 11 February 2004 amending Directive 94/62 /EC on packaging and packaging waste (OJ L 47, 18.02.2004).
