Ostatnio stajemy się coraz bardziej sentymentalni, gdyż coraz częściej wracamy do określeń używanych i obowiązujących w PRL, czyli do tego, co obowiązywało prawie 50 lat temu. Nie dotyczy to tylko mego pokolenia, ale i ludzi dwudziestoparoletnich. Moi studenci ni stąd ni zowąd zaczęli stosować jednostki układu CGS i MKS zamiast obowiązującego w tym kraju od ponad 40 lat układu SI. Nieco starsi wskrzesili obecnie bliżej niezdefiniowany karton, który jest z lubością stosowany przez młodych i nie tylko – jak wskazują wystąpienia podczas 2. Konferencji „Bezpieczne Opakowanie”. W tym miejscu, aby zdefiniować, co jest czym, należy zacząć ab ovo, czyli od początku.
Pojęcie „wyroby papierowe” obejmuje łącznie wytwory papierowe i przetwory papierowe (zwane uprzednio papierniczymi). Czasami zamiennie bywa także używane określenie „produkty papierowe”.
Wytworami papierowymi nazywa się tworzywa włókniste otrzymane w postaci arkuszy lub wstęgi z odpowiednio przygotowanych, uformowanych, odwodnionych i wysuszonych włókien roślinnych (rzadziej z udziałem włókien zwierzęcych, syntetycznych, mineralnych), z ewentualnym dodatkiem wypełniaczy, środków zaklejających, barwników oraz innych chemicznych środków pomocniczych.
Przetworami papierowymi nazywane są produkty otrzymane w wyniku poddania wytworów papierowych procesom obróbki chemicznej (nasycanie, powlekanie) lub mechanicznej (wykrawanie, wytłaczanie, formowanie, sklejanie, zszywanie, zwijanie itp.) albo obu tym procesom łącznie.
Wyroby papierowe są obecnie najczęściej stosowanymi podłożami drukowymi. Podłożami drukowymi nazywa się materiały przeznaczone do zadrukowywania różnymi technikami drukowania. Są one nośnikiem obrazu wytwarzanego za pomocą formy drukowej i farby drukarskiej lub w przypadku drukowania cyfrowego za pomocą odpowiednich tonerów bądź atramentów.
Typowym przedstawicielem wytworów papierowych jest papier niepowlekany, zaś typowy przedstawiciel przetworów papierowych to papier powlekany, tj. papier, którego powierzchnię pokryto mieszanką pigmentową.
Jednostką służącą do określenia wyrobu papierowego jest jego gramatura. Gramaturą nazywa się masę jednego metra kwadratowego wyrobu papierowego.
Wyroby papierowe zależnie od ich gramatury dzielone są na:
n papier – wyrób papierowy o gramaturze do X? g/m2
n tekturę – wyrób papierowy o gramaturze powyżej X? g/m2
Podstawą podziału oprócz gramatury była budowa wyrobu papierowego. Papier to wyrób jednowarstwowy, zaś tektura to wyrób papierowy wielowarstwowy. Powyższe stwierdzenie było prawdziwe aż do 2009 roku, kiedy to austriacki koncern Mondi na skalę przemysłową rozpoczął produkcję trójwarstwowych papierów do kopiowania produkowanych w technologii Triotec. Papiery te miały gramatury 80 i 90 g/m2. Obecnie tych papierów jest już kilka rodzajów, o różnych gramaturach, zarówno arkuszowych, jak i zwojowych. Technologia produkcji wielowarstwowego papieru była stosowana z powodzeniem w postaci pilotowych instalacji już od 2005 roku. Uznano ją za przyszłościową technologię formowania papierów do kopiowania i drukowania tak analogowego, jak i cyfrowego. Wspomniany koncern Mondi produkuje obecnie także papiery przeznaczone do drukowania cyfrowego i analogowego. Dalszy rozwój wielowarstwowej (sandwiczowej) technologii produkcji papieru jest uzależniony od budowy nowych maszyn papierniczych o specjalnej konstrukcji lub od przebudowy maszyn starych – to jeszcze trochę potrwa. Jednym słowem rozwój technologii formowania papieru zlikwidował jedno z kryteriów odróżniających papier od tektury.
Znak zapytania przy gramaturze „X” postawiony jest celowo, gdyż do niedawna w tym zakresie wykładnią była unieważniona Polska Norma* PN-P-50007:19871, która jako granicę między tekturą a papierem przyjmowała gramaturę 250 g/m2, następnie norma ISO 4046:19782, która była identyczna z Polską Normą PN-P 50000:19923 – obie te normy przyjmowały gramaturę 225 g/m2 za rozgraniczającą papier i tekturę. Norma ISO 4046:1978 została unieważniona i zastąpiona ISO 4046-1-4:20024, w której usunięto graniczną gramaturę definiując papier jako produkt papierowy cienki o niskiej gramaturze, a tekturę jako produkt papierowy gruby o wysokiej gramaturze. Widać więc, że istnieje współcześnie kłopot z określeniem granicznej gramatury stanowiącej punkt podziału produktów papierowych na papier i tekturę (notabene w Polsce można się do dziś opierać na podziale wynikającym z PN-P-50000:1992, gdyż nikt tej normy jeszcze nie wycofał).
Problem ze ścisłym zdefiniowaniem, co jest papierem, a co tekturą, stanowi nie tylko nasz polski problem i nie dotyczy tylko ostatnich lat. W wielu przypadkach podział zależy od zastosowania danego produktu i jego właściwości, czasami jest wręcz intuicyjny.
Podział produktów papierowych na dwie podstawowe grupy, czyli na papier i tekturę, to tak zwany podział podstawowy. Oprócz niego istnieją również inne podziały wyrobów papierowych ze względu na ich gramaturę. Są to tzw. podziały zwyczajowe, różne w różnych krajach.
Podział międzynarodowy (wg normy ISO 4046:1978) zalecał dzielić wyroby papierowe na:
n papier – wyrób papierowy o gramaturze do 225 g/m2,
n tekturę – wyrób papierowy o gramaturze powyżej 225 g/m2.
Zdezaktualizowany podział polski (PN-P-50007: 1987) zalecał dzielić wyroby papierowe na:
n papier – wyrób papierowy o gramaturze do 250 g/m2,
n tekturę – wyrób papierowy o gramaturze powyżej 250 g/m2.
Porównując oba podziały widać, że przyjęto różniącą się o 25 g/m2 gramaturę, która stanowiła umowną granicę pomiędzy papierem a tekturą jeszcze w latach 90. ubiegłego wieku. W 2002 roku wycofano się z tego podziału (rys. 1).
Papier od tektury odróżnia się przede wszystkim na podstawie charakterystyk tych materiałów, a w niektórych przypadkach także zastosowania. Wiele materiałów o gramaturze niższej niż 225 g/m2, takich jak niektóre rodzaje papieru wielowarstwowego do produkcji pudełek składanych oraz półprodukty do wyrobu tektury falistej, określa się na ogół jako tekturę, natomiast także wiele materiałów o gramaturze wyższej od 225 g/m2, takich jak niektóre rodzaje bibuły chłonnej, papiery do nasycania i papiery rysunkowe, określa się na ogół jako papier. Ogólnie nazwa „papier” może być używana na określenie zarówno papieru, jak i tektury.
W przemyśle papierniczym na obszarze Polski używa się jeszcze czasami starego podziału zwyczajowego (PN-P-50007: 1987) wytworów papierowych w zależności od ich gramatury, według którego wytwory papierowe dzielą się na:
n bibułkę – do 28 g/m2,
n papier – od 28 do 160 g/m2,
n kartony – od 160 do 315 g/m2,
n tektury – powyżej 315 g/m2,
n bibuły – od 65 do 250 g/m2 (nazwa stosowana wyłącznie do wytworów chłonnych).
Wcześniej także były problemy z podziałem wytworów papierowych – norma PN-P-020002:19555 określała papier jako wytwór jednowarstwowy o gramaturze do 320 g/m2, a tekturę jako wytwór wielowarstwowy o gramaturze powyżej 320 g/m2, z tym, że zwyczajowo papier dzielono jeszcze na: bibułkę do 25 g/m2, papier o gramaturze od 30 do 165 g/m2 i karton o gramaturze od 180 do 320 g/m2. Problemy z podziałem produktów papierowych na papier i tekturę nie są wyłącznie polskim problemem.
Znormalizowany podział międzynarodowy wyrobów papierowych wg normy ISO 4046:1978 (mimo iż obecnie nie jest już obowiązujący) stosuje się praktycznie we wszystkich państwach Europy.
W niektórych krajach, podobnie jak w Polsce, stosowane są podziały zwyczajowe, zwykle różne w różnych państwach, np.:
n w Niemczech6:
– papier – 7-150 g/m2
– karton – 150-600 g/m2,
– tektura – powyżej 600 g/m2;
n w Szwajcarii7:
– papier – do 150 g/m2,
– karton – 160-700 g/m2,
– tektura – 800-2400 g/m2.
Podział zwyczajowy zwany jest także podziałem potocznym. Ze względu na mało precyzyjne określenia, co jest papierem, a co tekturą albo kartonem (karton to także rodzaj opakowania papierowego – zresztą określanego także potocznie i nieprecyzyjnie), przy zamawianiu papieru (w pojęciu ogólnym) należy operować jego gramaturą i formatem (tj. jego wymiarami), a nie tylko określeniami: papier, tektura czy też karton.
Odpowiedź na pytanie: dlaczego zrezygnowano z produktu papierowego określanego mianem kartonu? przedstawia rys. 2. Rysunek ten jest zaczerpnięty z literatury niemieckiej z lat 70. XX w., kiedy to właśnie próbowano z iście niemiecką precyzją zrobić porządek z produktami przemysłu papierniczego. Ten przedstawiony na rysunku został zaczerpnięty z książki „Information heute. Band 6. Papier” 8. Rysunek przedstawia schodkowe pola. Do wydzielenia papieru, kartonu i tektury z grupy produktów papierowych potrzeba dwóch parametrów: gramatury i grubości. Właśnie te dwa parametry komplikują podział. W przypadku papieru producent gwarantuje gramaturę (oczywiście z odchyłkami zawartymi w odpowiednich dokumentach dotyczących obrotu papierem) – nie gwarantuje natomiast w żaden sposób stałości grubości ani jej odchyłki. W przypadku tektur jest akurat odwrotnie. To, co było nazywane (co próbowano nazwać) kartonem, to obszar mieszany bez ścisłego rozgraniczenia gwarancji gramatury lub grubości, jednocześnie bez gwarancji grubości lub gramatury. Schodek przy 250 g/m2 w późniejszym czasie stał się podstawą do podziału produktów papierowych na papier i tekturę.
Niestety, jak już wcześniej napisano, odpadły zakresy gramatur i kryterium wielowarstwowości (ISO 4046-1-4:2002). Ta ostatnia norma nomenklaturowa definiuje papier i tekturę w zależności od zastosowania i przeznaczenia.
Obecnie podział wyrobów papierowych na papier i tekturę jest typowo intuicyjny. Powód jest taki, że znajdujemy się w początkowej fazie zmiany technologii produkcji papieru na technologię wielowarstwową (nawet do produkcji papierów niskogramaturowych). Fakt ten spowodował wykluczenie dwóch kryteriów podziału: gramatury i wielowarstwowości wykonania. Pozostają jeszcze dwa intuicyjne kryteria: sztywność i zastosowanie.
W związku z tym można określić papier jako wyrób papierowy o stosunkowo nis-kiej sztywności i małej masie przeznaczony do pisania oraz do drukowania i produkcji: gazet i czasopism, książek i broszur, akcydensów z wyłączeniem opakowań sztywnych o dużej masie, a także do celów higienicznych i technicznych.
To, co według tej definicji nie jest papierem, jest tekturą. Zatem tektura to wyrób papierowy o stosunkowo dużej sztywności i masie, przeznaczony do produkcji opakowań sztywnych o dużej masie oraz do celów introligatorskich z głównym przeznaczeniem do produkcji wszelkiego typu okładek oraz do stosowania do celów technicznych.
Jak widać z powyższego, na żaden karton nie ma miejsca, gdyż w obecnym stanie techniki nie można go prawidłowo zdefiniować i nikt nie wie, co to tak naprawdę jest.
